12 Μάρτη, απόγευμα
Χορκχάιμερ.: Θέση: Στις μέρες μας έχουμε αρκετές παραγωγικές δυνάμεις· προφανώς, θα μπορούσαμε να εφοδιάσουμε όλο τον κόσμο με αγαθά και μετά να προσπαθήσουμε να καταργήσουμε τη δουλειά ως αναγκαιότητα για τους ανθρώπους. Σ’ αυτή την κατάσταση, το όνειρο της ανθρωπότητας είναι η κατάργηση τόσο της εργασίας όσο και του πολέμου. Το μόνο μειονέκτημα είναι ότι οι Αμερικανοί θα πουν ότι αν το κάνουμε αυτό, θα οπλίσουμε τους εχθρούς μας. Και στην πραγματικότητα, υπάρχει ένα είδος κυρίαρχο στρώματος στην Ανατολή σε σύγκριση με το οποίο ο Τζον Φόστερ Νταλς [7] είναι ένας αξιαγάπητος αθώος.
Αντόρνο: Θα πρέπει να συμπεριλάβουμε μια συζήτηση για την αντίρρηση: τι θα κάνει ο κόσμος με όλο τον ελεύθερό του χρόνο;
Χ.: Στην πραγματικότητα, ο ελεύθερός τους χρόνος δεν τους κάνει καλό γιατί ο τρόπος με τον οποίο αναγκάζονται να εργαστούν δεν συμπεριλαμβάνει την εμπλοκή με αντικείμενα. Αυτό σημαίνει ότι δεν εμπλουτίζονται από την συνάντησή τους με τα αντικείμενα. Εξαιτίας της απουσίας αληθινής εργασίας, το υποκείμενο συρρικνώνεται και στον ελεύθερό του χρόνο είναι ένα τίποτε.
Α.: Επειδή οι άνθρωποι πρέπει να εργάζονται τόσο σκληρά, υπάρχει μια έννοια κατά την οποία ξοδεύουν τον ελεύθερό τους χρόνο επαναλαμβάνοντας εμμονικά τις προσπάθειες που απαιτήθηκαν απ’ τους ίδιους. Δεν πρέπει να αντιτιθέμεθα στην εργασία απόλυτα.
Χ.: Θα έπρεπε να χτίσουμε ένα είδος προγράμματος για μια νέα μορφή πρακτικής. Στην Ανατολή, οι άνθρωποι καταντούν ζώα που φορτώνονται. Οι κούληδες μάλλον χρειαζόταν να κάνουν λιγότερη εργασία από ό,τι οι σημερινοί εργάτες σε 6-7 ώρες.
Α.: “Κανένας βοσκός και ένα κοπάδι.”[8] Ένα είδος ψευδούς αταξικής κοινωνίας. Η κοινωνία βρίσκεται στον δρόμο που φαίνεται να οδηγεί στην τέλεια αταξική κοινωνία αλλά στην πραγματικότητα είναι το ακριβώς αντίθετο.
Χ.: Αυτό είναι υπερβολικά αντιδραστικό. Θα πρέπει ακόμα να μπορούμε να πούμε κάτι για να εξηγήσουμε γιατί η ανθρωπότητα έπρεπε να περάσει από αυτό το ατομικιστικό στάδιο πολιτισμού. Στις μέρες μας οι άνθρωποι λένε: φερθείτε μας καλά και η παραγωγικότητα θα αυξηθεί. Το γεγονός ότι αυτό λέγεται ανοιχτά αξίζει αρκετής ενασχόλησης το ίδιο.
Α.: Ο λόγος που όλο αυτό το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου είναι τόσο ατυχές είναι ότι οι άνθρωποι μιμούνται ασυνείδητα την εργασιακή διαδικασία, ενώ αυτό που πραγματικά θέλουν είναι να σταματήσουν να εργάζονται εντελώς. Η ευτυχία προαπαιτεί απαραίτητα το στοιχείο της προσπάθειας. Βασικά, θα πρέπει να μιλήσουμε και πάλι στην ανθρωπότητα όπως στον 18ο αιώνα: υπερασπίζεστε ένα σύστημα που απειλεί να σας καταστρέψει. Η αναφορά στις τάξεις δεν θα αποδώσει πλέον, εφόσον σήμερα είστε όλοι στην πραγματικότητα προλετάριοι. Πρέπει κανείς να σκεφτεί πολύ για το σε ποιον απευθύνεται.
Χ.: Στον δυτικό κόσμο.
Α.: Δεν γνωρίζουμε τίποτε για την Ασία.
Χ.: Τι να πούμε στον δυτικό κόσμο; Πρέπει να δώσετε τροφή στην Ανατολή;
A.: Την εισαγωγή ενός πλήρως αναπτυγμένου σοσιαλισμού, τρίτης φάσης σε διάφορες χώρες. Τα πάντα εξαρτώνται από αυτό. Τι θα λεγες για το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος ως βασικό θέμα για παραλλαγές;
Χ.: Η παγκόσμια κατάσταση είναι ότι τα πάντα μοιάζουν να καλυτερεύουν, αλλά οι απελευθερωτές του κόσμου μοιάζουν όλοι με τον Τσέζαρε Βοργία.
Α.: Έχω την αίσθηση ότι κάτω από το λάβαρο του Μαρξισμού, η Ανατολή μπορεί να υπερνικήσει τον δυτικό πολιτισμό. Αυτό θα σήμαινε μια μετατόπιση σε όλη τη δυναμική της ιστορίας. Ο Μαρξισμός υιοθετείται στην Ασία με πολύ παρόμοιο τρόπο με αυτόν που ο Χριστιανισμός υιοθετήθηκε κάποτε στο Μεξικό. Και η Ευρώπη επίσης θα καταποθεί σε κάποιο σημείο στο μέλλον.
Χ.: Νομίζω ότι η Ευρώπη και η Αμερική είναι πιθανότατα οι καλύτεροι πολιτισμοί που η ιστορία έχει ως τώρα παράξει σε ό,τι αφορά την ευημερία και τη δικαιοσύνη. Το βασικό θέμα τώρα είναι να διαφυλάξουμε αυτά τα κέρδη. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν παραμείνουμε ανηλεώς κριτικοί απέναντι σ’ αυτόν τον πολιτισμό.
Α.: Δεν μπορούμε να επικαλούμαστε την υπεράσπιση του δυτικού κόσμου.
Χ.: Όχι, γιατί αυτό θα τον κατέστρεφε. Αν υπερασπιζόμασταν τους Ρώσους, θα ήταν σαν να βλέπαμε την εισβολή των τευτονικών ορδών ως ηθικά ανώτερη της [ρωμαϊκής] δουλεμπορικής οικονομίας. Η Δύση φταίει που η ρωσική επανάσταση πήρε το δρόμο που πήρε. Φοβάμαι πάντα φριχτά ότι αν αρχίσουμε να μιλάμε για πολιτική, θα παραχθεί το είδος συζήτησης που ήταν συνηθισμένο στο Ινστιτούτο.
Α.: Η συζήτηση θα πρέπει να αποφεύγει με κάθε κόστος την εκχυδαϊσμένη μορφή του Μαρξισμού. Αυτή συνδέθηκε με ένα συγκεκριμένο είδος θετικιστικής τακτικής, δηλαδή τον ακραιφνή διαχωρισμό ανάμεσα στις ιδέες και την ουσία.
Χ.: Πήρε τη μορφή μιας υπερβολικής επιμονής στην διατήρηση της ορολογίας.
Α.: Αλλά αυτό χρειάζεται να ειπωθεί. Μιλούν ακόμα λες και μια ακροαριστερή φράξια ήταν έτοιμη να ξαναενωθεί με το Πολιτμπιρό την επαύριο.
Χ.: Τι γίνεται με τα υπονοήματα αυτού του πράγματος για τη δική μας ορολογία; Μόλις αρχίσουμε να διαφωνούμε με τους Ρώσους για ορολογία πάμε χαμένοι.
Α.: Από την άλλη όμως, δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε τη μαρξιστική ορολογία.
Χ.: Δεν έχουμε τίποτε άλλο. Αλλά δεν είμαι βέβαιος πόσο πρέπει να την διατηρήσουμε. Παραμένει το πολιτικό ζήτημα συναφές σε καιρούς όπου δεν μπορείς να δράσεις πολιτικά;
A.: Από τη μία είναι ιδεολογία· από την άλλη, όλες οι διαδικασίες που μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγή είναι πολιτικές διαδικασίες. Η πολιτική είναι τόσο ιδεολογία όσο και αυθεντική πραγματικότητα.
Χ.: Μίλησες στην υποτακτική· προφανώς δεν πιστεύεις στα αλήθεια σ’ αυτές τις διαδικασίες.
Α.: Το πιο προσωπικό μου συναίσθημα είναι ότι αυτή τη στιγμή όλα έχουν κλείσει, αλλά ότι όλα μπορούν να αλλάξουν σε μια στιγμή. Η δική μου πεποίθηση είναι η ακόλουθη: η κοινωνία αυτή δεν κινείται στην κατεύθυνση του κράτους πρόνοιας. Αποκτά όλο και μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στους πολίτες της, αλλά ο έλεγχος αυτός αυξάνεται σε συνάρτηση με την αύξηση του παραλογισμού της. Και είναι θεμελιώδης ο συνδυασμός των δύο. Όσο παραμένει αυτή η ένταση, δεν μπορείς να φτάσεις στην ισορροπία που θα χρειαζόταν για να μπει τέλος σε κάθε αυθορμητισμό. Δεν μπορώ να φανταστώ ένα κόσμο εντατικοποιημένο στο σημείο τρέλας χωρίς να απελευθερώνονται αντικειμενικές δυνάμεις αντίστασης.
Χ.: Εγώ όμως μπορώ. Γιατί η ανθρωπότητα αυτοκαταστρέφεται. Ο κόσμος είναι τρελός και θα παραμείνει τρελός. Όταν φτάνουμε εκεί, το βρίσκω εύκολο να πιστέψω ότι το σύνολο της παγκόσμιας ιστορίας είναι απλώς μια μύγα που παγιδεύτηκε στις φλόγες.
Α.: Ο κόσμος δεν είναι απλώς τρελός. Είναι τρελός και λογικός μαζί.
Χ.: Το μόνο πράγμα που αντιτίθεται στον πεσιμισμό μου είναι το γεγονός ότι συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε σήμερα. Όλη η ελπίδα επαφίεται στη σκέψη. Αλλά είναι εύκολο να σκεφτείς ότι μπορεί να τελειώσουν όλα.
Α.: Και ότι δεν θα συνεχίσει κανείς να σκέφτεται. Αλλά ακόμα και ο κύριος Αϊζενχάουερ δεν θα μπορεί να επιλέξει τον Νίξον για συνυποψήφιό του εξαιτίας του φόβου ενός προληπτικού πολέμου.[9]
Χ.: Ίσως. Αλλά τι είναι αυτό σε σύγκριση με τον φόνο είκοσι εκατομμυρίων Κινέζων; [10]
Α.: Το γεγονός είναι ότι υπάρχει μια εξουσία που έχει την ικανότητα να αποφύγει την ολοκληρωτική καταστροφή. Σ’ αυτή την εξουσία μπορούν να γίνουν εκκλήσεις. Είναι το ένστικτο των αμερικανών ψηφοφόρων που θα αρνηθεί να ανεχτεί τον Ρίτσαρντ Νίξον ως αντιπρόεδρο.
Χ.: Αυτή είναι ρεφορμιστική θέση.
Α.: Έχω την αίσθηση ότι αυτό που κάνουμε δεν είναι χωρίς αποτελέσματα.
Χ.: Λίγο-πολύ, ανάλογα με το αν έχουμε μια ξεκάθαρη ιδέα του τι πρέπει να γίνει. Δεν μπορούμε να βασιστούμε στην υπόθεση ότι ο κόσμος θα εξακολουθήσει να έχει αναμνήσεις του σοσιαλισμού. Αυτό εύκολα μπορεί να οδηγήσει στην επηρμένη κριτική του είδους που άσκησαν ο Μαρξ και ο Καρλ Κράους, όπου έχεις την αίσθηση ότι η κριτική τους βασίζεται σε μια λανθασμένη θεωρία. Αυτό ενδυναμώνει απλώς τους κακούς. Αυτό που εμπνέει επιφυλάξεις για τον Κράους είναι ένα είδος έπαρσης, γιατί οτιδήποτε θεμελιώνει τη θέση του είναι κάτι που δεν μπορούμε να εγκρίνουμε. Πρέπει να υπερασπιστούμε την άποψη ότι η Δύση πρέπει να παράγει ώστε να μην πεινά κανείς.
Α.: Αυτό πρέπει πρώτα να εφαρμοστεί στη Δύση.
[7] Σ.τ.Μ: Υπουργός εσωτερικών στην κυβέρνηση Άιζενχαουερ από το 1953 έως το 1959. Γνωστός για την επιθετική αντικομμουνιστική του πολιτική. Ενεπλάκη, μέσω της ΣΙΑ, στην ανατροπή της κυβέρνησης Μοσαντέ στο Ιράν το 1953 και της κυβέρνησης Αρμπένζ στη Γουατεμάλα το 1954.
[8] “Κανένας βοσκός και ένα κοπάδι. Όλοι θέλουν το ίδιο πράγμα. Τα πάντα είναι ίδια. Όποιος σκέφτεται διαφορετικά πηγαίνει εθελοντικά στο τρελάδικο.” Φρίντριχ Νίτσε, Τάδε Έφη Ζαρατούστρα, Χάρμοντσγουορθ 1961, σ. 46.
[9] Πιθανώς, αναφορά τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 1956.
[10] Ο Χορκχάϊμερ αναφέρεται πιθανότατα σε ένα ανατριχιαστικό κεντρικό άρθρο στο περιοδικό Time: “Κίνα: Η κορυφή του κύματος του τρόμου”, 5 Μαρτίου 1956· το τεύχος βρισκόταν στο αρχείο του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου